Interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie
IPPP1/4512-62/16-4/IGo
z 19 kwietnia 2016 r.

 

Mechanizm kojarzenia podobnych interpretacji

INTERPRETACJA INDYWIDUALNA


Na podstawie art. 14b § 1 i § 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2015 r. poz. 613 z późn. zm.) oraz § 6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 22 kwietnia 2015 r. w sprawie upoważnienia do wydawania interpretacji przepisów prawa podatkowego (Dz. U. z 2015 r. poz. 643) Dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie działający w imieniu Ministra Finansów stwierdza, że stanowisko Spółki, przedstawione we wniosku z dnia 21 stycznia 2016 r. (data wpływu 28 stycznia 2016 r.), uzupełnionym pismem z dnia 30 marca 2016 r. (data wpływu 4 kwietnia 2016 r.) na wezwanie tut. Organu z dnia 24 marca 2016 r. (skutecznie doręczone w dniu 29 marca 2016 r.), o wydanie interpretacji przepisów prawa podatkowego dotyczącej podatku od towarów i usług w zakresie możliwości i terminu obniżenia podstawy opodatkowania w związku z udzieleniem rabatu pośredniego - jest prawidłowe.

UZASADNIENIE


W dniu 28 stycznia 2016 r. wpłynął ww. wniosek o wydanie interpretacji przepisów prawa podatkowego w indywidualnej sprawie dotyczącej podatku od towarów i usług w zakresie możliwości i terminu obniżenia podstawy opodatkowania w związku z udzieleniem rabatu pośredniego. Wniosek uzupełniony został pismem z dnia 30 marca 2016 r., złożonym w dniu 30 marca 2016 r. (data wpływu 4 kwietnia 2016 r.), będącym odpowiedzią na wezwanie Organu z dnia 24 marca 2016 r.


We wniosku przedstawiono następujący stan faktyczny:


X S.A. (dalej: „Spółka” lub „Wnioskodawca”) jest między innymi producentem chemii gospodarczej, nawozów ogrodniczych, a także opakowań z tworzyw sztucznych. W ramach prowadzonej działalności Spółka sprzedaje nawozy ogrodnicze (dalej: „produkty” lub „towary”) do hurtowników (dalej: „hurtownicy” lub „dystrybutorzy”), którzy następnie sprzedają je kolejnym podmiotom gospodarczym (dalej: „klienci” lub „detaliści”). Zarówno hurtownicy, jak również detaliści są podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą. W zaprezentowanym modelu sprzedaży spółka nie sprzedaje bezpośrednio produktów detalistom i zgodnie z ustawą z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 177, poz. 1054; dalej również jako: „ustawa” lub „ustawa o VAT”) nie wystawia na ich rzecz żadnych faktur VAT.

W ramach działań mających na celu zwiększenie atrakcyjności oferowanych towarów oraz zintensyfikowania sprzedaży, szczególnie w okresie poprzedzającym sezon wiosenny, spółka zdecydowała się wprowadzić rozwiązanie zmierzające do obniżenia ceny wybranych jej produktów. Działania sprzedażowe nie są jednak skierowane do bezpośredniego kontrahenta spółki, czyli hurtowników, ale do podmiotów stanowiących kolejny element łańcucha dystrybucji danych produktów, czyli detalistów. W ramach wspomnianego rozwiązania spółka zawiera kontrakty promocyjne (dalej: „kontrakty” lub „umowy”) z detalistami, zgodnie z którymi - w przypadku spełnienia określonych warunków - przyzna im premię pieniężną w określonej kwocie (nazywaną w kontrakcie rabatem pośrednim). Premia będzie przysługiwać zarówno w przypadku produktów opodatkowanych stawką 8%, jak również 23%, rabat pośredni zostanie wypłacony detaliście bezpośrednio przez Spółkę.

Podstawowym warunkiem przyznania rabatu jest dokonanie, we wskazanym terminie, zamówienia o określonej wartości w systemie Wnioskodawcy, za pośrednictwem przedstawiciela handlowego spółki, a następnie nabycie zamówionych produktów od hurtowników (realizacja zamówienia) i utrzymanie ich w sprzedaży przez ustalony czas.


Kwota rabatu określona będzie zgodnie z tabelą zawartą w załączniku do kontraktu, w oparciu o następujące kryteria:

  1. wartość dokonanego zamówienia oraz liczba zamówionych pakietów promocyjnych,
  2. zwiększenie wartości zakupu względem promocji przedsezonowej w poprzednim roku.

Spółka pragnie podkreślić, że w przypadku, gdy detalista nie dokonał zakupu podczas promocji we wcześniejszym roku, przysługuje mu nadal prawo do otrzymania rabatu, przy czym jego kwota będzie określona jedynie na podstawie kryterium wskazanym powyżej w lit. a), czyli wartości dokonanego zamówienia oraz liczby zamówionych pakietów (co oznacza, że kwota rabatu będzie niższa niż w przypadku spełnienia obu warunków).

Wartości rabatów udzielanych przez spółkę, wskazane w tabeli zawartej w załączniku do kontraktu, są kwotami netto.


Jak wynika z kontraktu klienci, poza dokonaniem zakupu towarów spółki i spełnieniem wyżej opisanych kryteriów, nie będą zobowiązani do dokonania na rzecz Wnioskodawcy jakichkolwiek dodatkowych czynności (zarówno działań, jak i zaniechań),


Spółka pragnie zauważyć, że w ramach udzielania wskazanych premii pieniężnych mogą wystąpić dwie odmienne sytuacje związane z rozliczeniem przedmiotowych transakcji:

  1. W większości sytuacji występuje pełna zgodność pomiędzy treścią zamówienia złożonego przez detalistę w systemie wnioskodawcy, a produktami, które ostatecznie nabędzie od hurtownika. Oznacza to, że liczba oraz rodzaj produktów podanych w zamówieniu przez detalistę będzie pokrywać się z rzeczywiście zakupionymi. Co za tym idzie, proporcja pomiędzy wartością i ilością towarów opodatkowanych poszczególnymi stawkami w zamówieniu oraz w ostatecznym zakupie będzie taka sama.
  2. W niektórych przypadkach, między innymi ze względu na brak określonego (uprzednio zamówionego) asortymentu produktów u hurtownika:
  1. Klient dokona nabycia innego (dostępnego) produktu (w tym opodatkowanego inną stawką VAT niż towar zamówiony). W rezultacie wartości i ilości zamówionych przez detalistę produktów opodatkowanych poszczególnymi stawkami będą różnić się od faktycznie zakupionych. Na przykład w zamówieniu towary opodatkowane preferencyjnie mogły stanowić 50% wartości zamawianych towarów, podczas gdy w momencie dokonywania zakupu klient faktycznie nabędzie wyłącznie towary opodatkowane według stawki 8%.
  2. Klient nie dokona nabycia innego produktu, realizując tylko część złożonego zamówienia (dostępnych, zamówionych uprzednio produktów). W rezultacie ilości i wartości zamówionych przez detalistę towarów będą różnić się od rzeczywiście zakupionych. Na przykład w zamówieniu klient zadeklaruje nabycie dziesięciu produktów o wartości 100 000 PLN, zaś w rzeczywistości dokona zakupu dziewięciu produktów o wartości 80 000 PLN (wciąż premiowanego rabatem zgodnie z kryterium a)). W związku z tym zmieni się również proporcja pomiędzy wartością i ilością towarów opodatkowanych różnymi stawkami VAT w zamówieniu oraz ostatecznym zakupie.

W powyższych przypadkach (I oraz II) spółka również uznaje prawo detalisty do uzyskania rabatu. Należy podkreślić, że kluczową rolę w procesie udzielania przez spółkę rabatów oraz ustalania czy wystąpi pełna zgodność pomiędzy zamówieniem a rzeczywistym zakupem stanowią hurtownicy, którzy zobligowani są do potwierdzenia czy zamówienie zostało zrealizowane w całości (sytuacja z pkt 1) Czy też dokonano nabycia innych dostępnych produktów lub zamówienie zrealizowano jedynie częściowo (sytuacje z pkt 2).

Jednakże hurtownik (będący podmiotem niezależnym, posiadającym własną politykę cenową), potwierdza wyłącznie ogólną wartość faktycznie zrealizowanego przez detalistę zamówienia (tj. bez szczegółowej informacji nt. wartości sprzedaży w podziale na stawki VAT oraz na poszczególne towary), Spółka pragnie bowiem zaznaczyć, że nie ma prawa do wymagania od hurtowników bądź detalistów przesłania faktury dotyczącej dostawy dokonanej pomiędzy tymi podmiotami (dokumentującej faktyczną dostawę towarów) określającą ostateczne wartości i ilości nabytych towarów. Spółka nie będzie zatem w stanie określić wartości i ilości zamówionych przez detalistę produktów opodatkowanych poszczególnymi stawkami VAT.

W każdej z wymienionych sytuacji - ze względu na fakt, iż spółka nie wystawia faktur na rzecz detalistów - wskazana premia pieniężna (rabat pośredni) będzie udokumentowana notą księgową (nota uznaniowa), która spełnia warunki określone dla dokumentu księgowego w myśl art. 21 ust. 1 ustawy o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 330 ze zm.).


W związku z powyższym opisem zadano następujące pytania:


W świetle powyższego spółka pragnie potwierdzić stanowisko dotyczące skutków podatkowych rabatów przyznanych nie bezpośredniemu kontrahentowi (hurtownikowi), zaś kolejnemu podmiotowi (detaliście), który stanowi element łańcucha dystrybucji danego produktu, przedstawionych w opisie stanu faktycznego, w związku z tym prosi o odpowiedź na poniższe pytania:

  1. Czy udzielenie wskazanych w pkt 1) stanu faktycznego rabatów pośrednich - potwierdzonych notą księgową, która w sposób dostateczny dokumentuje dokonaną obniżkę ceny - uprawnia na podstawie ustawy o podatku od towarów i usług do obniżenia podstawy opodatkowania oraz podatku VAT należnego?
  2. Czy udzielenie wskazanych w pkt 2) stanu faktycznego rabatów pośrednich - ze względu na niemożność prawidłowego udokumentowania i ustalenia proporcji wartości sprzedanych towarów według poszczególnych stawek VAT - nie będzie uprawniało do obniżenia podstawy opodatkowania, przez co będzie stanowiło czynność pozostającą poza opodatkowaniem VAT?
  3. Czy konieczne będzie - wyłącznie w przypadku rabatów opisanych w pkt 1) stanu faktycznego - doliczenie do wartości rabatu kwoty podatku VAT, a następnie uwzględnienie sumy obu kwot w rozliczeniu podatku VAT, odpowiednio obniżając podstawę opodatkowania z tytułu podatku VAT, jak również podatek należny z tytułu sprzedaży towarów, skoro wartość wypłaconego rabatu wskazana w kontrakcie stanowi kwotę netto?
  4. W przypadku udzielenia odpowiedzi pozytywnej na pytanie nr 1 lub negatywnej na pytanie 2, czy spółka powinna dokonać zmniejszenia obrotu w rozliczeniu za miesiąc w którym dokonano wypłaty rabatu danemu detaliście środków pieniężnych z tytułu udzielonego rabatu i wystawiono notę księgową (uznaniową)?

Zdaniem wnioskodawcy:

  1. W sytuacjach opisanych w pkt 1) stanu faktycznego, czyli w przypadku, gdy istnieje całkowita zgodność pomiędzy treścią zamówienia oraz ostatecznym zakupem, umożliwiająca prawidłowe rozliczenie wskazanych transakcji pod kątem VAT - udzielenie opisanych rabatów, udokumentowanych notą księgową, uprawnia zgodnie z art. 29a ust. 10 ustawy o VAT do obniżenia podstawy opodatkowania.
  2. W sytuacjach opisanych w pkt 2) stanu faktycznego, czyli w przypadku, gdy nie istnieje całkowita zgodność pomiędzy treścią zamówienia oraz ostatecznym zakupem, uniemożliwiająca prawidłowe rozliczenie wskazanych transakcji pod kątem VAT ze względu na niemożność ustalenia proporcji produktów opodatkowanych różnymi stawkami - udzielenie opisanych rabatów będzie czynnością znajdującą się poza opodatkowaniem VAT, przez co nie będzie uprawniało do obniżenia podstawy opodatkowania.
  3. W przypadku, gdy wartość rabatu opisanego w pkt 1) stanu faktycznego wskazana w kontrakcie jest kwotą netto, spółka zobligowana będzie do doliczenia do wskazanej wartości rabatu kwoty podatku VAT (metodą „do sta”). Następnie wnioskodawca powinien uwzględnić sumę obu kwot w rozliczeniu podatku VAT, odpowiednio obniżając podstawę opodatkowania, jak również podatek należny z tytułu sprzedaży towarów.
  4. W przypadku udzielenia rabatu pośredniego opisanego w pkt 1), Spółka powinna dokonać zmniejszenia obrotu w rozliczeniu za miesiąc w którym dokonano wypłaty danemu punktowi sprzedaży środków pieniężnych z tytułu udzielonego rabatu i wystawiono notę księgową (uznaniową).

Uzasadnienie stanowiska spółki:


  1. Zagadnienia wstępne

  1. 1. Uznanie opisanych rabatów pośrednich jako „opustów i obniżek ceny” zgodnie z art. 29a ust. 10 ustawy o VAT


Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od towarów i usług opodatkowaniu VAT podlega odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju. Towarami zgodnie z art. 2 pkt 6 ustawy - są rzeczy oraz ich części, a także wszelkie postacie energii. Jak wynika zaś z art. 7 ust. 1 ustawy przez dostawę towarów, o której mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1, rozumie się przeniesienie prawa do rozporządzania towarami jak właściciel.

Na mocy art. 29a ust. 1 ustawy o VAT podstawą opodatkowania, jest wszystko, co stanowi zapłatę, którą dokonujący dostawy towarów lub usługodawca otrzymał lub ma otrzymać z tytułu sprzedaży od nabywcy, usługobiorcy lub osoby trzeciej, włącznie z otrzymanymi dotacjami, subwencjami i innymi dopłatami o podobnym charakterze mającymi wpływ na cenę towarów dostarczanych lub usług świadczonych przez podatnika.


Zgodnie z art. 29a ust. 10 ustawy podstawę opodatkowania obniża się o:

  1. kwoty udzielonych po dokonaniu sprzedaży opustów i obniżek cen;
  2. wartość zwróconych towarów i opakowań;
  3. zwróconą nabywcy całość lub część zapłaty otrzymaną przed dokonaniem sprzedaży, jeżeli do niej nie doszło;
  4. wartość zwróconych kwot dotacji, subwencji i innych dopłat o podobnych charakterze.

Warto podkreślić, iż przepisy ustawy o VAT nie definiują takich pojęć jak „premia pieniężna”, „rabat’’, czy też „opust”. Dlatego też, w procesie interpretacji wskazanych pojęć, uprawnione wydaje się posłużenie wykładnią literalną. Jak wynika ze słownika języka polskiego wydawnictwa naukowego PWN (wydanie internetowe: http://sjp.pwn.pl/) rabat stanowi obniżenie ceny jakiegoś towaru o pewną kwotę. Zgodnie zaś ze słownikiem języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego „opust” stanowi zniżkę ceny kupna, przyznawaną nabywcy przez sprzedawcę. Oznacza to zatem, iż rabat, opust czy też obniżka ceny polega na pomniejszeniu ustalonej wcześniej ceny towaru lub usługi.

W świetle powołanych definicji należy zatem wskazać, że w opisanej sprawie mamy do czynienia z opustem w rozumieniu ustawy o VAT. Bez znaczenia w tym zakresie pozostanie fakt, iż obniżka ceny będzie udzielona nie bezpośredniemu kontrahentowi, ale kolejnemu odbiorcy. Dlatego też, należy stwierdzić, iż w przypadku kiedy detalista otrzyma zwrot części ceny zakupionego towaru, wówczas zarówno dla niego jak również dla wnioskodawcy nastąpi rzeczywiste obniżenie ceny towaru.

Potwierdzeniem powyższych konkluzji jest stanowisko zaprezentowane w uchwale naczelnego sądu administracyjnego z 25 czerwca 2012 r. sygn. akt I FPS 2/12, zgodnie z którym udzielenie premii pieniężnej (bonusu warunkowego) nie bezpośredniemu kontrahentowi, ale kolejnemu odbiorcy, który stanowi element łańcucha dystrybucji danego produktu z tytułu osiągnięcia określonej wielkości sprzedaży, jest rabatem, o którym mowa w ustawie o podatku od towarów i usług. Oznacza to, że udzielający rabatu powinien zmniejszyć podstawę opodatkowania oraz obniżyć w związku z tym podatek VAT należny.

Konieczność odpowiedniego rozliczenia rabatu pośredniego wynika również z zasad opodatkowania podatkiem VAT. Jedną z podstawowych zasad podatku od wartości dodanej, określoną w art. 1 ust. 2 dyrektywy 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. W sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (Dz. Urz. UE L nr 347 z 11 grudnia 2006 r s. 1 ze zm. - dalej: „dyrektywa 112”) jest proporcjonalność oraz neutralność opodatkowania. Podatek powinien być nakładany na wszystkich etapach obrotu, włącznie ze sprzedażą detaliczną na rzecz finalnych konsumentów. Konsekwencją tego jest fakt, iż wskazany podatek nie powinien obciążać podmiotów biorących udział w obrocie towarami i usługami, niebędących ich ostatecznymi odbiorcami. Mechanizmem zapewniającym obciążenie podatkiem wyłącznie ostatecznych odbiorców towarów i usług, przy jednoczesnym naliczaniu podatku na każdym etapie obrotu, jest prawo do odliczenia od podatku należnego podatku zapłaconego przy nabyciu towarów i usług.

Należy bowiem uwzględnić, że ekonomiczny ciężar podatku VAT, co do zasady, powinien ponosić konsument, a nie podatnik. W ślad zatem za obniżeniem ceny transakcyjnej w formie rabatu powinno następować obniżenie podstawy opodatkowania tej transakcji, aby zachowana została zasada proporcjonalności VAT do ceny towarów i usług. Jeśli podstawa opodatkowania przewyższa kwotę wynagrodzenia należnego podatnikowi, przynajmniej w części poniesie on ekonomiczny ciężar podatku, co naruszałoby zasadę neutralności tego podatku.

Zgodnie z powyższym, w przypadkach, gdy cena towarów jest obniżana, również podatek VAT należny powinien zostać proporcjonalnie obniżony. W przeciwnym przypadku, czyli wobec braku możliwości obniżenia podstawy opodatkowania podatek, który spółka faktycznie powinna zapłacić byłby nieproporcjonalnie wysoki w stosunku do kwoty faktycznie otrzymywanej z tytułu sprzedaży towarów. W rezultacie doszłoby do naruszenia wspomnianych zasad funkcjonowania podatku VAT, tj. zasad neutralności i proporcjonalności.

Na powyższe kwestie zwrócił również uwagę Trybunał Sprawiedliwości UE (dalej; „TSUE”) w sprawie C-317/94 Elida Gibbs, stwierdzając, że „nie byłoby zatem zgodne z dyrektywą, gdyby podstawa opodatkowania użyta do obliczenia podatku należnego od producenta jako podatnika, przekraczała kwotę ostatecznie przez niego otrzymaną. Gdyby bowiem tak było, zasada neutralności VAT w stosunku do podatników, do których należy przecież także producent, nie byłaby spełniona”.

Spółka pragnie również podkreślić, że spełnienie przez detalistów warunków określonych w kontrakcie nie może być uznane za świadczenie usług. Zgodnie bowiem z art. 8 ust. 1 ustawy o VAT przez świadczenie usług, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy, rozumie się każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów w rozumieniu art. 7. Nie może zatem wystąpić takie zdarzenie, które jednocześnie stanowiłoby dostawę towaru i świadczenie usługi. Dokonywanie przez detalistę zakupów mieści się w zakresie czynności opodatkowanej podatkiem od towarów i usług w postaci dostawy towarów, w związku z czym nie można uznać, że zrealizowanie określonych warunków kontraktu będzie dodatkowo stanowiło świadczenie usług. Takie stanowisko jest również prezentowane w orzecznictwie sądów administracyjnych (np. wyrok NSA z dnia 23 lutego 2011 r. sygn. akt I FSK 305/10, wyrok NSA z dnia 6 lutego 2007 r. sygn. akt I FSK 94/06).

Warto bowiem podkreślić, że przyjęcie innego stanowiska prowadziłoby do podwójnego opodatkowania tej samej czynności - pierwszy raz, jako sprzedaży (dostawy), zaś drugi, jako zakupu (świadczenia usługi) przez detalistę tego samego towaru, w ramach tej samej transakcji, podwójne opodatkowanie stoi zaś w sprzeczności zarówno z konstytucyjną zasadą równości i powszechności opodatkowania, wyrażoną w art. 84 oraz w art. 217 konstytucji (orzeczenie Trybunału z dnia 25 października 2004 r„ sygn. akt SK 33/03), jak również z zasadami unijnego systemu podatku od wartości dodanej (wyrok TSUE z dnia 27 czerwca 1989 r., sygn. akt J 50/88 w sprawie Heinz Kuhne v. Finanzamt Munchen III oraz wyrok TSUE z 2 maja 1996 r., sygn. akt C-231/94 w sprawie Faaborg-Gelting Linien a/s v Finanzamt Flensburg).


Podsumowując, należy zwrócić uwagę, że zaprezentowane stanowisko - w analogicznych stanach faktycznych - jest powszechnie akceptowane przez organy podatkowe oraz podzielane przez sądy administracyjne. Jako przykład spółka pragnie powołać się na następujące wyroki oraz interpretacje Ministra Finansów:

  • wyrok NSA z dnia 28 sierpnia 2015 r. sygn. akt I FSK 1281/14;
  • wyrok NSA z dnia 14 stycznia 2014 r. sygn. akt I FSK 124/13;
  • wyrok WSA w Warszawie z dnia 9 kwietnia 2014 r. sygn. akt III SA/Wa 341/14;
  • interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 3 listopada 2015 r. sygn. akt IPPP3/4512-820/15-2/ISz;
  • interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 16 października 2015 r. sygn. akt IPPP3/4512-711/15-2/IG;
  • interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi z dnia 30 września 2015 r. sygn. akt IPTPP2/4512-458/15-2/IR.

Spółka pragnie zatem podkreślić, że w opisywanym stanie faktycznym wypłacając detalistom premię pieniężną, dokonuje jedynie obniżenia ceny sprzedanych uprzednio produktów. W konsekwencji, zdaniem spółki, płatności te powinny być zasadniczo rozpoznawane dla celów VAT jako rabaty pośrednie, i nie są związane z wykonywaniem żadnych odrębnych czynności opodatkowanych pomiędzy detalistą i spółką (np. nie stanowią świadczenia usług).


  1. 2. Sposób udokumentowania opisanych rabatów pośrednich

Zgodnie z art. 106j ust. 1 ustawy o VAT, w przypadku, gdy po wystawieniu faktury:

  1. udzielono obniżki ceny w formie rabatu, o której mowa w art. 29a ust. 7 pkt 1 ustawy,
  2. udzielono opustów i obniżek cen, o których mowa w art. 29a ust. 10 pkt 1 ustawy,
  3. dokonano zwrotu podatnikowi towarów i opakowań,
  4. dokonano zwrotu nabywcy całości lub części zapłaty, o której mowa w art. 106b ust. 1 pkt 4,
  5. podwyższono cenę lub stwierdzono pomyłkę w cenie, stawce, kwocie podatku lub w jakiejkolwiek innej pozycji faktury
    - podatnik wystawia fakturę korygującą.

Zatem jak wynika z art. 106j ust. 1 ustawy o VAT, w przypadku, gdy udzielenie rabatu ma miejsce po dokonaniu sprzedaży i wystawieniu faktury, w której dokonano pierwotnego określenia obrotu (rabat potransakcyjny), wówczas czynność ta wymaga wystawienia faktury korygującej zmniejszającej wartość towarów i usług.


Należy jednak zauważyć, że wystawienie faktury korygującej możliwe jest wyłącznie w sytuacji udzielenia obniżki ceny bezpośredniemu nabywcy towarów lub usług. W rozpatrywanej sprawie pomiędzy spółką a tym klientem nie nastąpiła bezpośrednia dostawa, a wnioskodawca nie wystawia na rzecz danego detalisty faktury. Dlatego też, zgodnie z art. 106j ustawy o VAT nie ma możliwości wystawienia faktury korygującej. Jak wynika bowiem z art. 106j ustawy o VAT faktura korygująca powinna zawierać dane wskazujące na fakturę, której faktura korygująca dotyczy, w tym m.in. dane sprzedawcy i nabywcy, numer i datę wystawienia faktury korygowanej. W konsekwencji, wystawienie faktury korygującej może dotyczyć tylko kontrahentów bezpośrednio uczestniczących w rzeczywistej transakcji, potwierdzonej wystawieniem faktury.


Spółka pragnie zauważyć, że przepisy ustawy o VAT nie określają dokumentu, na podstawie którego podatnik udzielający rabatu na rzecz odbiorcy znajdującego się na dalszym etapie łańcucha dostaw może ten rabat udokumentować.


Jak wynika z art. 73 oraz art. 90 ust. 1 dyrektywy 112, wskazane przepisy przewidują uprawnienie do obniżenia podstawy opodatkowania w przypadku każdorazowego, faktycznego zmniejszenia obrotu. Przesłanką wystarczającą dla ustalenia podstawy opodatkowania jest zaistnienie samego faktu zmniejszenia obrotu, bez konieczności wykazywania go w jeden konkretny sposób.


Zgodnie jednak z zapisami zarówno Dyrektywy 112, jak również ustawy o VAT wskazuje się, że rzeczywiste kwoty rabatów mają być udokumentowane, a więc to podatnik powinien przedstawić dowód rzeczywistej kwoty poniesionych kosztów.


Należy zauważyć, że przepisy ustawy o VAT nie przewidują szczególnej procedury dokumentowania takiego rabatu. Wydaje się więc, że prawidłowym będzie posłużenie się sposobem dokumentowania określonym w odrębnych przepisach, a zwłaszcza w przepisach o rachunkowości. Jednym z nich jest wystawienie noty księgowej, a ściślej - noty uznaniowej, spełniającej wymogi zawarte w ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. z dnia 30 stycznia 2013 r., Dz. U. z 2013 r., poz. 330 ze zm,).


Warto również podkreślić, że udokumentowanie notą uznaniową powinno w jednoznaczny sposób uwiarygadniać dokonane transakcji (w stosunku, do których przyznano rabat) oraz stanowić podstawę prawidłowego rozliczenia VAT (zarówno dla przyznającego/wypłacającego rabat, jak i otrzymującego go). W szczególności, w treści tej noty powinny znaleźć się:

  1. dane identyfikujące podatnika i podmiot otrzymujący rabat,
  2. określenie transakcji, do której odnosi się rabat,
  3. wartość rabatu rozumiana jako wartość brutto i kwota podatku VAT, o którą pomniejszony zostanie podatek należny.

Powyższe konkluzje dotyczące możliwości udokumentowania rabatu pośredniego dowodem księgowym potwierdza również liczne orzecznictwo sadów administracyjnych oraz stanowisko organów podatkowych prezentowane w indywidualnych interpretacjach prawa podatkowego. Przykładowo, spółka pragnie powołać się na treść wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 13 kwietnia 2010 r. sygn. akt I FSK 600/09, zgodnie z którym udzielenie przez podatnika rabatu cenowego, nie bezpośredniemu jego kontrahentowi, lecz kolejnemu odbiorcy w łańcuchu dystrybucji jego towaru, stanowi dla tego podatnika podstawę do obniżenia swojego obrotu o kwotę udzielonego rabatu, jeżeli jest on udokumentowany dowodem księgowym w rozumieniu przepisów ustawy o rachunkowości, np. notą księgową. Wskazane stanowisko zostało potwierdzone między innymi w wyroku NSA z dnia 28 sierpnia 2015 r. sygn. akt I FSK 1281/14.


  1. Odmienne traktowanie rabatów opisanych w pkt 1 i 2 pod względem możliwości korekty rozliczeń z tytułu podatku VAT

Biorąc pod uwagę powołane powyżej przepisy ustawy o VAT oraz stanowisko organów podatkowych oraz sądów administracyjnych, zdaniem wnioskodawcy w przypadku udzielenia rabatu pośredniego dla obniżenia obrotu konieczne jest łączne spełnienie dwóch przesłanek:

  1. Z uwagi na art. 29a ust. 1 ustawy o VAT musi nastąpić rzeczywista wypłata środków na rzecz detalisty z tytułu udzielenia rabatu. W takim przypadku spółka pomniejszy, w sensie ekonomicznym, swój przychód z tytułu dostawy, w związku z czym spełni wymogi określone w art. 29a ust. 10 ustawy.
  2. Kwota udzielonego rabatu musi zostać prawidłowo udokumentowana. Konieczne jest zatem wystawienie przez spółkę noty księgowej (uznaniowej), która w sposób wystarczający pozwala na prawidłowe rozliczenie udzielonego rabatu (pod względem proporcji wartości i ilości towarów opodatkowanych różnymi stawkami VAT).

Jak wynika z przedstawionego stanu faktycznego, zarówno w sytuacji opisanej w pkt 1) oraz pkt 2) nastąpi rzeczywista wypłata środków na rzecz detalistów, w związku z czym w obu przypadkach spełniona zostanie pierwsza z wymienionych przesłanek.


Jeśli chodzi o drugą z wymienionych przesłanek, spółka stoi na stanowisku, że udzielenie rabatów w sytuacjach opisanych w pkt 1) oraz pkt 2) powinno mieć odmienne skutki na gruncie podatku od towarów i usług.


Ad. 1


Zdaniem spółki, w przypadku, gdy występuje zgodność pomiędzy zamówieniem (na podstawie którego wystawiana jest nota korygująca) a rzeczywistym zakupem, spółka będzie miała prawo do obniżenia podstawy opodatkowania na podstawie art. 29a ust. 10 ustawy o VAT.


Należy bowiem zauważyć, że w tym przypadku nota korygująca jest dokumentem, który w sposób wystarczający dokumentuje przyznany rabat. Na jej podstawie spółka jest w stanie jednoznacznie zidentyfikować towary, będące podstawą do udzielenia rabatu, a także proporcje pomiędzy zakupionymi produktami opodatkowanymi różnymi stawkami VAT (8% i 23%), a w rezultacie stwierdzić kwotę udzielonej dystrybutorowi premii pieniężnej (w tym dotyczącą towarów opodatkowanych z zastosowaniem preferencyjnej stawki VAT).

W związku z tym, wnioskodawca powinien posiadać prawo do korekty obrotu (podstawy opodatkowania) z tytułu przyznanej spółce premii pieniężnej od nabytych produktów (stanowiącej wg kontraktu kwotę netto rabatu). W konsekwencji spółka na podstawie wskazanej noty powinna obniżyć swój podatek VAT należny o kwoty podatku VAT wynikające z wystawionej noty księgowej (tj. z uwzględnieniem podziału wg odpowiednich stawek VAT).


Ad. 2


Jeśli chodzi o drugą z wymienionych sytuacji, w ocenie wnioskodawcy, noty księgowe nie stanowią dokumentów, które w sposób wystarczający dokumentują udzielenie premii pieniężnej, w związku z czym nie mogą stanowić potwierdzenia korekty rozliczeń z tytułu podatku VAT (zarówno podstawy opodatkowania, jak i kwoty podatku należnego VAT).

Spółka pragnie bowiem zaznaczyć, że w przypadku, gdy spółka nie ma dostępu do faktury hurtownika (dokumentującej faktyczną dostawę towarów na rzecz detalisty) brak jest możliwości wskazania, w sposób jednoznaczny, jakie są proporcje wartości zakupów opodatkowanych różnymi stawkami, przez co bardzo utrudnione albo wręcz niemożliwe może być ustalenie sposobu korekty podatku należnego. Zastosowanie natomiast „proporcji” zgodnie z zamówieniem, może narazić spółkę na zarzut nierzetelnej alokacji wartości rabatów do towarów opodatkowanych odmiennymi stawki VAT (co spółka ilustrowała w opisie stanu faktycznego).

Należy zauważyć, że zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych, przepisy odnoszące się do obniżenia podstawy opodatkowania w związku z udzieleniem rabatu, w istocie czynią z tej instytucji uprawnienie, a nie obowiązek danego podatnika, co oznacza, że dokonanie korekty nie będzie stanowiło dla spółki konieczności. Takie stanowisko zostało zaprezentowane między innymi w uchwale Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 25 czerwca 2012 r. sygn. akt I FPS 2/12, jak również w wyroku NSA z 20 listopada 2013 r., sygn. akt I FSK 1394/12 oraz wyroku NSA z dnia 11 lutego 2014 r., sygn. akt I FSK 310/13. Dodatkowo, należy zauważyć, że ustawa o podatku od towarów i usług nie zawiera również przepisów, które określałyby negatywne konsekwencje dla podatnika, który w związku z udzieleniem rabatu pośredniego nie obniżył podstawy opodatkowania.

Co więcej, warto zwrócić uwagę, iż w odniesieniu do rabatów oraz premii pieniężnych nie zachodzi niebezpieczeństwo związane z fikcyjnymi, czy też pustymi fakturami. Nieskorzystanie przez podatnika z instytucji zmniejszenia podstawy opodatkowania (obrotu), a tym samym zmniejszenia wielkości zobowiązania podatkowego (lub zwiększenia nadwyżki podatku naliczonego nad należnym), jest neutralne dla budżetu państwa i nie godzi w jego jakikolwiek interes fiskalny.

Jak wskazane zostało w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 11 lutego 2014 r. sygn. akt I FSK 310/13, to właśnie w przeciwnym przypadku - w razie korzystania przez podatnika z instytucji zmniejszenia podstawy opodatkowania (obrotu), a więc również podatku należnego już budżetowi - istnieje poważne ryzyko nadużyć podatkowych prowadzących do uszczuplenia należności budżetowych, w wyniku np. braku pomniejszenia przez kontrahenta odliczonego już przez niego podatku naliczonego z otrzymanych wcześniej faktur, podlegających w takiej sytuacji korekcie. Powyższe konkluzje potwierdził Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 9 kwietnia 2014 r. sygn. akt III SA/Wa 341/14.

Należy również podkreślić, że spółka dokładnie oznaczy w treści przekazanej noty księgowej, że nie stanowi ona dokumentu, który uprawnia do korekty obrotu oraz podatku naliczonego przez detalistę, dzięki czemu zachowana zostanie odpowiednia symetria „rozliczeń” wnioskodawcy oraz klienta. Z art. 167 oraz 168 dyrektywy 112 wynika bowiem jednoznacznie obowiązek korelacji (symetria) pomiędzy kwotą podatku VAT należnego, do którego zapłaty zobowiązany jest sprzedawca, a kwotą podatku naliczonego podlegającego odliczeniu przez nabywcę będącego podatnikiem. Wszelkie odstępstwa od tej zasady (inne niż wyraźnie przewidziane w dyrektywie) stanowią zatem naruszenie zasady neutralności podatku VAT dla podatników i są sprzeczne z regulacjami dyrektywy.

Spółka pragnie również podkreślić, że nie ma realnej możliwości rozliczenia VAT związanego ze wskazanymi transakcjami, bowiem nie posiada prawa do wymagania od hurtowników bądź detalistów przesłania faktury transakcji dokonanej pomiędzy tymi podmiotami (dokumentującej faktyczną dostawę towarów) określającą ostateczne wartości i ilości nabytych towarów, a wręcz jest to zabronione w świetle ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503).

Należy bowiem zauważyć, iż zgodnie z art. 11 ust. 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji przez tajemnicę przedsiębiorstwa rozumie się nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu w części definicji tajemnicy przedsiębiorstwa zawartej w ww. ustawie „lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą” mieści się również pojęcie tajemnicy handlowej.

Pojęcie tajemnicy handlowej odnosi się zaś do informacji komercyjnych (w odróżnieniu od informacji technicznych, organizacyjnych) dotyczących poszczególnych transakcji oraz transakcji zawieranych przez podmiot w szerszej perspektywie (skali). Do tajemnic handlowych jako tajemnic przedsiębiorstwa (w ramach niematerialnych składników przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551 pkt 8 kodeksu cywilnego), zalicza się np. informację o perspektywie korzystnej inwestycji, o czynnikach decydujących o wzroście lub spadku cen towarów. Oznacza to, że obejmuje ona między innymi sposób określania ceny danego produktu, a co za tym idzie wysokość marży lub zysku jaki osiąga dany podmiot.

Dlatego też, w przypadkach wskazanych w pkt 2) Spółka nie ma możliwości uzyskania dokładnych danych określających ilość, wartość oraz proporcję pomiędzy towarami opodatkowanymi poszczególnymi stawkami VAT, w związku z czym nie jest w stanie określić kwot, o jakie powinna skorygować podstawę opodatkowania oraz podatek należny.

Dlatego też, biorąc powyższe pod uwagę - z uwagi na niezawinioną przez spółkę niemożność dokonania prawidłowej alokacji wartości rabatu do sprzedaży poszczególnych towarów opodatkowanych różnymi stawkami - wydaje się, że prawidłowym rozwiązaniem w opisanym przypadku będzie uznanie, że wskazane rabaty pośrednie (wartość netto rabatu) pozostają poza zakresem opodatkowania VAT i nie wymagają uwidocznienia w rozliczeniach VAT spółki.


  1. Sposób rozliczenia udzielonego rabatu

Spółka pragnie zauważyć, że kwota rabatu pośredniego ujęta na nocie księgowej jest wartością, o jaką ulega obniżeniu cena produktów spółki. Cena produktu jest zaś kwotą brutto, czyli uwzględniająca wartość netto oraz podatek VAT należny z tytułu sprzedaży. W rezultacie, zgodnie z zasadami proporcjonalności oraz neutralności VAT, wartość rabatu pośredniego powinna być kwotą uwzględniającą również podatek VAT. Należy bowiem zauważyć, iż tylko w takim przypadku możliwe jest dokonanie prawidłowej korekty podatku VAT, proporcjonalnie obniżając o wartość wypłaconego rabatu pośredniego kwotę obrotu (podstawa opodatkowania) oraz kwotę podatku VAT należnego.

Dlatego też, w przypadku, gdy wartości rabatu pośredniego - zgodnie z wyraźnymi zapisami kontraktu - stanowią kwoty netto, wnioskodawca stoi na stanowisku, że rozliczenie VAT powinno następować metodą „od sta”. Powyższe oznacza, że do wyliczonych wartości (netto) rabatu należy doliczyć podatek VAT, a następnie w rozliczeniach spółki odpowiednio obniżyć podstawę opodatkowania oraz podatek VAT należny z tytułu dostaw towarów opodatkowanych stawkami 8% i odpowiednio 23%..

Zaprezentowane stanowisko znajduje również potwierdzenie w interpretacjach indywidualnych wydawanych w analogicznych stanach faktycznych. Przykładowo w interpretacji Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z dnia 16 września 2015 r. sygn. IBPP1/4512-538/15/LSz wskazano, że „rabat (...) będzie obniżał kwotę należną wnioskodawcy, zatem obniżenie to powinno znaleźć odzwierciedlenie zarówno w wysokości podstawy opodatkowania jak i kwocie podatku należnego. Skoro obniżeniu ulega kwota łącznej należności za sprzedawane towary, która jest kwotą brutto, zatem i kwota rabatu winna być uznana za kwotę brutto, którą należy proporcjonalnie podzielić na kwotę podstawy opodatkowania i kwotę podatku VAT należnego”.

Również w interpretacji Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z dnia 4 lipca 2013 r. sygn. IPPP1/443-407/13-2/AP, organ zgodził się z wnioskodawcą, wskazując, że „kwota udzielonego rabatu wskazana na nocie traktowana będzie jako kwota brutto, obejmująca również kwotę podatku VAT należnego podlegającą obniżeniu”.

Podsumowując, uwzględniając postanowienia kontraktu wartość udzielonych rabatów uwzględnia łącznie podstawę opodatkowania i kwotę podatku należnego. W związku z tym, wnioskodawca w celu prawidłowego rozliczenia udzielanych rabatów powinien doliczyć do kwoty netto obniżki podatek VAT, a następnie odpowiednio obniżyć podstawę opodatkowania z tytułu sprzedaży towarów oraz podatek należny od tej sprzedaży.


  1. Moment rozliczenia udzielonych rabatów

Zdaniem wnioskodawcy, zgodnie z przepisami ustawy o VAT, spółka nabędzie prawo do obniżenia podstawy opodatkowania i kwoty podatku należnego w rozliczeniu za okres, w którym faktycznie zostanie wypłacony na rzecz detalisty rabat pieniężny, tj. w momencie dokonania faktycznej wypłaty (dokonania transferu środków pieniężnych na konto detalisty) kwoty udzielonego rabatu.

Należy bowiem zauważyć, że w przypadku udzielania obniżek cen oraz opustów ustawodawca nie przewiduje dodatkowych wymagań, które należałoby spełnić w celu możliwości obniżenia podstawy opodatkowania oraz podatku należnego. Istotny pod względem rozliczenia podatku VAT jest fakt przekazania środków pieniężnych na konto kontrahenta.

W opinii spółki samo wystawienie noty księgowej, dokumentującej udzielenie rabatu pośredniego, nie powinno powodować automatycznego przyznania prawa do obniżenia przez wnioskodawcę podstawy opodatkowania dokonanej dostawy towarów, w związku z udzieleniem wskazanej obniżki. Moment wystawienia noty rabatowej nie jest bowiem decydujący dla momentu rozliczenia ww. rabatu dla celów podatku VAT przez wnioskodawcę.

W przypadku, gdy wystawienie noty uznaniowej dokumentującej udzielenie rabatu pośredniego nastąpi w innym okresie rozliczeniowym niż wypłata wynikającej z tej noty kwoty, spółka będzie miała prawo obniżyć obrót (i w konsekwencji podatek VAT należny) za okres, w którym rabat został faktycznie udzielony. Innymi słowy, zasadnicze znaczenie dla rozliczenia przyznanego rabatu pośredniego dla celów podatku VAT ma moment faktycznej wypłaty udzielonego rabatu.

Należy przy tym zauważyć, że w przedmiotowej sprawie nie znajdzie również zastosowania art. 29a ust. 13 ustawy o podatku od towarów i usług. Przepis ten dotyczy bowiem udzielenia rabatów bezpośrednich dokumentowanych za pomocą faktury korygującej. Jak natomiast zostało wskazane powyżej, w przypadku przyznania przez spółkę rabatów na rzecz podmiotu innego niż bezpośredni kontrahent rolę dokumentu potwierdzającego wypłatę rabatu pełni wystawiona przez spółkę nota rabatowa. Tym samym, spółka nie będzie zobowiązana do uzyskania potwierdzenia jej otrzymania przez detalistę.

Powyższe rozważania potwierdza również stanowisko organów podatkowych. Spółka pragnie przykładowo zaprezentować treść interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej z dnia 25 marca 2014 r., sygn. IPPP3/443-8/14-2/MK, zgodnie z którą „wnioskodawca nabędzie prawo do obniżenia podstawy opodatkowania w rozliczeniu za okres, w którym faktycznie zostanie zapłacony na rzecz nabywcy finalnego rabat pieniężny. Zatem, należy zgodzić się z wnioskodawcą, że będzie to dzień przekazania kwoty przyznanego rabatu na rachunek nabywcy finalnego. Jednocześnie, jak wykazano wyżej wnioskodawca powinien posiadać stosowne dokumenty, które umożliwią precyzyjne określenie w jakim okresie rozliczeniowym dokonano przekazania nabywcy finalnemu należnego rabatu, ponieważ w momencie udzielenia rabatu tj. wypłaty środków pieniężnych wnioskodawca nabędzie prawo do obniżenia podstawy opodatkowania stosowanie do art. 29 ust. 4 ustawy obowiązującym do 31 grudnia 2013 r., oraz art. 29a ust. 10 ustawy obowiązującym od 1 stycznia 2014 r.”.


W świetle obowiązującego stanu prawnego stanowisko wnioskodawcy w sprawie oceny prawnej przedstawionego stanu faktycznego jest prawidłowe.


Mając powyższe na względzie, stosownie do art. 14c § 1 Ordynacji podatkowej, odstąpiono od uzasadnienia prawnego dokonanej oceny stanowiska Wnioskodawcy.


Interpretacja dotyczy zaistniałego stanu faktycznego przedstawionego przez Wnioskodawcę i stanu prawnego obowiązującego w dacie zaistnienia zdarzenia w przedstawionym stanie faktycznym.


W związku z tym, że niniejsza interpretacja dotyczy wyłącznie zakresu podatku od towarów i usług, w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych zostanie wydane odrębne rozstrzygnięcie.


Stronie przysługuje prawo do wniesienia skargi na niniejszą interpretację przepisów prawa podatkowego z powodu jej niezgodności z prawem. Skargę wnosi się do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, ul. Jasna 2/4, 00-013 Warszawa po uprzednim wezwaniu na piśmie organu, który wydał interpretację w terminie 14 dni od dnia, w którym skarżący dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o jej wydaniu – do usunięcia naruszenia prawa (art. 52 § 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi – Dz. U. z 2012 r. poz. 270 z późn. zm.). Skargę do WSA wnosi się (w dwóch egzemplarzach – art. 47 ww. ustawy) w terminie trzydziestu dni od dnia doręczenia odpowiedzi organu na wezwanie do usunięcia naruszenia prawa, a jeżeli organ nie udzielił odpowiedzi na wezwanie, w terminie sześćdziesięciu dni od dnia wniesienia tego wezwania (art. 53 § 2 ww. ustawy).

Skargę wnosi się za pośrednictwem organu, którego działanie lub bezczynność są przedmiotem skargi (art. 54 § 1 ww. ustawy) na adres: Izba Skarbowa w Warszawie Biuro Krajowej Informacji Podatkowej w Płocku, ul. 1-go Maja 10, 09-402 Płock.


doradcapodatkowy.com gdy potrzebujesz własnej indywidualnej interpretacji podatkowej.

Mechanizm kojarzenia podobnych interpretacji
Dołącz do zarejestrowanych użytkowników i korzystaj wygodnie z epodatnik.pl.   Rejestracja jest prosta, szybka i bezpłatna.

Reklama

Przejrzyj zasięgi serwisu epodatnik.pl od dnia jego uruchomienia. Zobacz profil przeciętnego użytkownika serwisu. Sprawdź szczegółowe dane naszej bazy mailingowej. Poznaj dostępne formy reklamy: display, mailing, artykuły sponsorowane, patronaty, reklama w aktywnych formularzach excel.

czytaj

O nas

epodatnik.pl to źródło aktualnej i rzetelnej informacji podatkowej. epodatnik.pl to jednak przede wszystkim źródło niezależne. Niezależne w poglądach od aparatu skarbowego, od wymiaru sprawiedliwości, od inwestorów kapitałowych, od prasowego mainstreamu.

czytaj

Regulamin

Publikacje mają charakter informacyjny. Wydawca dołoży starań, aby informacje prezentowane w serwisie były rzetelne i aktualne. Treści prezentowane w serwisie stanowią wyraz przekonań autorów publikacji, a nie źródło prawa czy urzędowo obowiązujących jego interpretacji.

czytaj